Pedagogika Marii Montessori (1870-1952), jej podejście do wychowania i edukacji dziecka są bliskie wszystkim pracownikom, zwolennikom i rodzicom naszego przedszkola, które od lat realizuje program autorski „Nasze dzieci są radosne”. O ile nie  tracą  na  aktualności i powszechnie znane są wprowadzone przez M. Montessori zagadnienia takie jak indywidualne podejście do wychowania dziecka, wychowanie do dialogu, wychowanie zdrowotne, ekologiczne, wspieranie rozwoju mowy i inne, to już nie wszystkim znany jest aspekt edukacji muzycznej dzieci. A przecież jedna z głównych zasad metody M. Montessori polega na nauczaniu w taki sposób, by materiał tworzył nierozerwalną całość, pokazując dziecku,  że wszystko na świecie jest ze sobą połączone i wzajemnie na siebie oddziaływuje. Muzyka nie stanowi zatem wyjątku i dlatego w placówce Montessori powinna stanowić integralną część codziennej pracy.

     Postaram się zatem przybliżyć ten mało znany aspekt montessoriański. Otóż Maria Montessori podjęła się wraz ze swoją współpracownicą Anną Marią Maccheroni opracowania  metody realizującej cele wychowania muzycznego. Pierwsze wzmianki na temat edukacji  muzycznej  dziecka  znajdują się  w  czwartym  wydaniu  książki „La scoperta del bambino” („Odkrycie dziecka”).  Edukacja muzyczna w metodzie M. Montessori rozpoczyna się ćwiczeniami kształtującymi zmysły i koordynację ruchową dzieci oraz lekcją ciszy. W myśl holistycznego traktowania rozwoju dziecka zmysł słuchu, ruch i cisza stanowią nierozerwalną całość. Maria Montessori uważała, że kształcenie słuchu prowadzi do szczególnej relacji pomiędzy człowiekiem a otoczeniem. Otoczenie zaś podlega jakby ustawicznemu drganiu, nasycone jest bodźcami dlatego zawsze wytwarza jakieś dźwięki i hałasy. Natomiast tam, gdzie wszystko jest statyczne, nieruchome, tam istnieje absolutna cisza.

      To założenie doprowadziło M. Montessori do zaproponowania dzieciom lekcji ciszy, które nie miały być sposobem na uspokojenie grupy dzieci, lecz wynikały z dostrzeżenia gotowości dzieci na wspaniałe przeżycie czegoś wyjątkowego w atmosferze skupienia i spokoju. Cisza oznaczała wsłuchanie się w samego siebie. Poprzez ciszę dziecko mogło doświadczyć własnego życia wewnętrznego.

     W  książce „Odkrycie  dziecka” Maria Montessori opisuje, jak ogromna jest różnica między świadomym powstrzymywaniem  się  od  wszelkiego  ruchu,  aby  nastała  cisza,  a  ciszą  wywołaną  żądaniem  i  przywoływaniem  dzieci  do  porządku. W przypadku uzyskiwania ciszy świadomie uwaga dzieci skupiona jest na każdej części ciała, trwają one w niecierpliwej chęci osiągnięcia bezruchu. Podczas gdy próbują swoich sił w tym ćwiczeniu, można rzeczywiście usłyszeć inną ciszę od tej, którą powierzchownie nazywa się ciszą. Wydaje się, że stopniowo zanika życie, że sala przedszkolna powoli staje się pusta, jakby już nikogo w niej nie było. I nagle zaczyna się słyszeć miarowy odgłos zegara na ścianie i tykanie zdaje się być coraz głośniejsze kiedy cisza staje się  absolutna.  Z  zewnątrz zaczynają dobiegać różne dźwięki – świergot ptaka, szczekanie psa, odgłos silnika samochodu, głos przechodzącego  dziecka.  Dzieci  są  zafascynowane  tą  ciszą.

      Ćwiczenia ciszy pomagają dzieciom odnaleźć spokój. Kontrola ruchu i twórcza ekspresja ruchowa, powiązane wzajemnie z uspokojeniem, są najlepszym sposobem do powstawania refleksji. Lekcje i ćwiczenia ciszy mają duże znaczenie w wychowawczym rozwoju dzieci, które stają się spokojniejsze, zachowują się ciszej, łatwiej im się uczyć. Lekcje ciszy ułatwiają skupienie, koncentrację i wpływają na efektywniejszą pracę.

     Lekcje ciszy były nieodzowną częścią wychowania muzycznego dzieci. Zdaniem M. Montessori, kształcenie muzyczne dzieci w wieku przedszkolnym polega na wykorzystaniu chłonnego umysłu i przygotowaniu odpowiedniego otoczenia. Dziecko jeszcze przed urodzeniem kształci zdolność słuchania, przyswajając wszystkie dobiegające do niego bodźce.  Pierwsze  lata  życia  dziecka  to  nieświadome  przyswajanie dźwięków ojczystego języka. I podobnie, jak dziecko chłonie język, którym posługuje się jego najbliższe otoczenie, tak poznaje język muzyczny. Rozumienie  muzyki  zatem  wiąże  się  z  pierwszym  etapem słuchania  i  odbierania  dźwięków.  Gdyby  dziecko  odizolować  od  ludzi,  nie  będzie mówić.  To  porównanie  można  zastosować  również  do  muzyki.  Maria Montessori zauważa, że muzyka i język odróżnia grupy ludzi od siebie i dlatego należy je rozwijać od najmłodszych lat.

     Jeżeli mówimy o wychowaniu  muzycznym dzieci, to pierwszym jego etapem  powinny być ćwiczenia słuchowe,  które są prezentowane  dzieciom  w  każdym  przedziale wiekowym od momentu urodzenia.  Stanowią  one  podstawę  dla  dalszej  edukacji muzycznej i łączą się z ćwiczeniami psychomotorycznymi. W  ramach  ćwiczeń  słuchowych,  oprócz  słuchania  utworów muzycznych, M. Montessori proponuje odpowiedni materiał rozwojowy: puszki  szmerowe, dzwonki, instrumenty muzyczne.

     Drugi etap jest związany z rytmem i gimnastyką rytmiczną. Uwzględniany jest tu rozwój psychomotoryczny polegający na połączeniu umiejętności słuchania muzyki z koordynacją ruchową. Dzieciom proponuje się ćwiczenia- tak zwane:  „chodzenie  po  linii”.  Na  podłodze  w  sali  namalowana  jest  linia  w  kształcie elipsy. Początkowo, celem poruszania się po elipsie jest kształtowanie równowagi  i  koordynacji  ruchowej  całego  ciała.  Dzieci  stawiają  jedną  stopę  przed drugą,  dosuwając  piętę  do  palców.  Kolejne  ćwiczenia  to  chodzenie  po  linii wraz  z  przenoszeniem  różnych  przedmiotów.  Początkowo  ćwiczeniom  na koordynację ruchową ciała nie towarzyszy muzyka. Wprowadzenie muzyki jest wyższym stopniem trudności.  Wraz  z  doskonaleniem  kontroli  poruszania  się,  utrzymywania  równowagi, dzieciom włącza się muzykę. Dziecko wsłuchuje się w rytm. Początkowo dzieci mogą go nie słyszeć, ale wraz z osłuchaniem się z różnymi utworami zaczną nie tylko słyszeć, ale i naturalnie podążać w rytm muzyki.  

     Oprócz gimnastyki rytmicznej w ramach zajęć muzycznych proponowane są również gry motoryczne, U Montessori pełnią one taką samą funkcję jak materiał sensoryczny,  który pozwala dziecku w sposób namacalny poznać właściwości fizyczne przedmiotów.

     Kolejnym etapem wychowania muzycznego jest odtwarzanie muzyki. Ciało i ruch tworzą muzykę. Dziecko może wytwarzać różne dźwięki: klaskanie, uderzanie dłońmi w klatkę piersiową lub nogi, uderzanie stopami, mlaskanie językiem itd.

Montessori podkreśla, że w wieku 2-5 lat następuje  percepcja  mowy,  która  polega  na  stymulowaniu  aparatu mowy  przez  bodźce  słuchowe.  Dlatego ten etap w życiu dziecka jest idealnym okresem dla rozpoczęcia kształtowania  muzykalnego  ucha  i  poprawnego  korzystania  z  głosu. 

Można zatem stwierdzić, że wcześnie rozpoczęta edukacja muzyczna rozwija u dziecka kreatywność oraz wspomaga rozwój zdolności i umiejętności przydatnych w całym życiu. Muzyka rozwija procesy poznawcze oraz wrażliwość dziecka. Kontakt z muzyką ma korzystny i długotrwały wpływ na rozwój dziecka. Badania opisane w publikacji Ewy Czerniawskiej „Pamięć – zjawiska zwykłe i niezwykłe” (Warszawa, 2005) wykazały, że dzieci w wieku 4- 6 lat, które przez 30 tygodni uczestniczyły w zajęciach muzycznych i miały styczność z muzyką i instrumentami, osiągnęły lepsze wyniki w nauce oraz testach pamięci. Co więcej doświadczenia pokazały, iż poprawa umiejętności i zdolności została zachowana po zakończeniu treningów muzycznych.

     Podkreślmy, że edukacja muzyczna wpływa na rozwój każdego dziecka w sferze fizycznej, psychicznej i intelektualnej. Wpływa na koncentrację, pamięć i wyobraźnię. Bez jej udziału nie do końca znane byłyby pojęcia piękna, harmonii, radości, smutku etc. Z jej pomocą nasze umiejętności rozwojowe stają się większe, potrafimy szybciej i lepiej rozwijać się, myśleć, tworzyć, leczyć i odpoczywać. Dziecko naturalnie,  bez wyuczonych nawyków odbiera ją w pełni, spontanicznie wzbogacając swój świat w szerokie spektrum odczuć. Muzyka jest więc "silnikiem napędowym". Dlatego tak ważna jest świadomość roli muzyki w rozwoju dziecka, o czym przekonana była już 120 lat temu Maria Montessori wprowadzając edukację muzyczną u małych dzieci.

Autor: dr Beata Wegnerska - Gackowska - dyr przedszkola

• Montessori „Odkrycie dziecka” (tłumaczenie A. Pluta).